عنوان صفحه

پیشگفتار ۱

فصل اول: نکاتی چند راجع به تحقیق

۱-۱- انگیزه و انتخاب موضوع ۵

۲-۱- طرح مسئله ۶

۳-۱- فرضیه ها ۷

۴-۱- مطالب مورد مطالعه ۸

۵-۱- روش تحقیق ۹

فصل دوم: تشریح خصوصیات منطقة مورد مطالعه

۱-۲- موقعیت و وسعت ۱۴

۲-۲- آب و هوا ۱۷

۳-۲- هیدرولوژی ۱۹

۴-۲- زمین‌شناسی ۲۲

۵-۲- منابع اراضی و خاک ۲۴

۱-۵-۲- تیپ کوهستان ها ۲۸

۲-۵-۲- تیپ‌تپه‌ها ۲۸

۳-۵-۲- تیپ فلاتها و تراسهای فوقانی ۲۸

۴-۵-۲- تیپ دشتهای دامنه ۲۹

۵-۵-۲- تیپ دشتهای روخانه‌ای ۲۹

۶-۵-۲- تیپ دشتهای سیلابی ۳۰

۸-۵-۲- تیپ واریزه‌های بادبرنی سنگریزه‌دار ۳۰

۹-۵-۲- تیپ آبروفتهای بادبزنی شکل سنگریزه‌دار ۳۱

۱۰-۵-۲- تیپ اراضی متفرقه ۳۱

۶-۲- کشاورزی ۳۳

۷-۲- تیپ گیاهی ۳۴

فصل سوم: موقعیت و زمین شناسی سبزوار و دشتهای آن

۱-۳- موقعیت سبزوار ۴۱

۱-۱-۳- موقع ریاضی ۴۱

۲-۱-۳- موقع نسبی ۴۱

۲-۳- موقعیت دشت جوین ۴۲

۱-۲-۳- موقع ریاضی ۴۲

۲-۲-۳- موقع نسبی ۴۲

۳-۲-۳- ائوسن ۴۳

۴-۲-۳- اتولیکوسن ۴۴

۵-۲- میوسن ۴۴

فصل چهارم: آب و هوا

۱-۴- توده‌های هوا مؤثر در منطقه: ۴۷

۱-۱-۴- توده هوای مدیترانه ۴۷

۲-۱-۴- توده‌ هوای پر فشار سیبری ۴۷

۳-۱-۴- توده‌های شمالی و غربی ۴۸

۴-۱-۴- توده های خزری ۴۸

۲-۴- تیپ اقلیم مو رد مطالعه ۴۹

۱-۲-۴- روش دمارتن ۴۹

۳-۴- عناصر اقلیمی‌ ۵۲

۱-۳-۴- شمار روزهای یخبندان ۵۳

۱-۱-۲-۵- قلل فرسایش یافته ۷۱

۲-۱-۲-۵- واحد تپه ماهوری ۷۱

۲-۲-۵- واحدهای مخروطه افکنه‌ای ۷۲

۳-۲-۵- واحد دشت ۷۲

فصل ششم: هیدرولوژی آبهای سطحی شهرستان

مقدمه: ۷۴

۱-۶- حوضة آبریز  دشت سبزوار ۸۱

۱-۱- ۶- کال انجمنه ۸۱

۲-۱-۶- کال ششتمد ۸۲

۳-۱-۶- رودخانه کیذور ۸۳

۴-۱-۶- رودخانه رودآب سبزوار ۸۴

۵-۱-۶- رودخانه سلیمانیه ۸۵

۶-۱-۶- رودخانه شمس آباد ۸۷

۷-۱-۶- رودخانه گزوا ۸۶

۸-۱-۶- رودخانه بالش آباد ۸۷

۹-۱-۶- رودخانه دلبر ۸۸

۱۰-۱-۶ رودخانه ریوند ۸۹

۱۱-۱-۶- رودخانه کراب ۹۰

۱۲-۱-۶- رودخانه بفره ۹۰

۱۳-۱-۶- روخانه مهر ۹۱

۱۴-۱-۶- رودخانه استر بدر ۹۲

۱۵-۱-۶- رودخانه کال شور سبزوار ۹۳

۱۶-۱-۶- رودخانه سنگرد ۹۴

۲-۶- حوضة آبریز دشت جوین و سلطان آباد ۹۵

مقدمه ۹۶

۱-۲-۶- رودخانه جوین (کالشور جوین) ۹۹

۲-۲-۶- رودخانه مشکان ۹۹

۳-۲-۶- رودخانه سرولایت (نشیب) ۱۰۱

۴-۲-۶- رودخانه کایستان ۱۰۳

۵-۲-۶- رودخانه ترسک ۱۰۷

۶-۲-۶- رودخانه ارگ ۱۰۸

فصل هفتم: هیدرولوژی آبهای زیرزمین شهرستان

مقدمه: ۱۱۰

۱-۷- دشت سبزوار ۱۱۲

۱-۱-۷- چاه‌ها (عمیق و نیم عمیق) ۱۱۵

۲-۱-۷- قنوات ۱۱۶

۳-۱-۷- چشمه‌ها ۱۱۸

۴-۱-۷- نتیجه ۱۱۹

۲-۷- دشت جوین ۱۲۱

۱-۲-۷- چاهها- (عمیق – نیم عمیق) ۱۲۲

فصل هشتم: چگونگی بهره‌برداری و کیفیت منابع آن شهرستان

۱-۸- تأثیر سازنده‌ها در منابع آب دشت جوین- داورزن- سبزوار ۱۲۴

۲-۸- خصوصیات لایه‌های آبدار در سه دشت ۱۲۵

۳-۸- مطالعات ژئوفیزیک و چاههای اکتشافی ۱۲۷

۴-۸- ضرائب هیدرودینامیکی ۱۲۸

۵-۸- بررسی نقشه‌های کم عمق و تراز آب زیر زمینی ۱۲۹

۶-۸- بهره‌برداری از منابع آب زیر زمینی ۱۳۳

۷-۸- حداکثر ظرفیت مجاز بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی در دشت سبزوار ۱۳۷

۸-۸- کیفیت آب در سطح شهرستان ۱۳۸

۱-۸-۸- طبقه بندی آب از نظر کشاورزی ۱۳۹

۲-۸-۸- طبقه‌بندی آبهای منطقه‌ای از نظر شرب ۱۴۰

۱-۲-۸-۸- دشت جوین ۱۴۰

۱-۱-۲-۸-۸- آبهای شرب حد فاصل ایستگاه سبزوار تا ایستگاه راه آهن بیهق ۱۴۰

۲-۱-۲-۸-۸- آبهای شرب حد فاصل ایستگاه بیهق تا نقاب ۱۴۱

۳-۱-۲-۸-۸- آبهای شرب حد فاصل ایستگاه نقاب تا سنخواست ۱۴۱

۴-۱-۲-۸-۸- دشت سبزوار ۱۴۲

۱-۲-۲-۸-۸- آبهای نواحی جنوب سبزوار ۱۴۲

۲-۲-۲-۸-۸- آبهای نواحی شمالی غرب سبزوار ۱۴۲

۳-۲-۲-۸-۸- آبهای سبزوار و شرق سبزوار ۱۴۳

۳-۲-۸-۸- دشت داورزن ۱۴۳

۹-۸- علل شوری آب شهرستان سبزوار ۱۴۴

۱۰-۸- مسئلة تهاجم آبهای شور زیرزمینی به سفره آب شیرین ۱۴۵

۱۱-۸ تغییرات سطح آب در شهرستان سبزوار ۱۴۶

۱۲-۸- نتیجه‌گیری ۱۵۰

فصل نهم: ارزیابی منابع و مسائل آب شهرستان

۱-۹- ارزیابی منابع آب زیرزمینی دشت سبزوار ۱۵۱

۱-۱-۹- جریان آب زیرزمینی ورودی از سفره ۱۵۵

۲-۱-۹- جریان آب زیرزمینی خروجی از سفره ۱۵۵

۳-۱-۹- برداشت از سفرة‌ آب زیرزمینی ۱۵۶

۴-۱-۹- تبخیر از سطح سفره ۱۵۶

۵-۱-۹- تغذیة‌ سفره ناشی از سیلابهای ورودی ۱۵۶

۶-۱-۹- تغذیه از آب برگشتی کشاورزی ۱۵۶

۷-۱-۹- زهکشی از سفره آب زیرزمینی ۱۵۷

۲-۹- ارزیابی منابع آب زیرزمینی دشت جوین ۱۵۹

۱-۲-۹- نفوذ در ارتفاعات ۱۶۷

۲-۲-۹- نفوذ در دشت توسط باران ۱۶۸

۳-۲-۹- نفوذ جریانهای سطحی و سیلابی ۱۶۸

۴-۲-۹- نفوذ آب آبیاری ۱۶۸

۵-۲-۹- نفوذ فاضلاب ۱۶۹

۶-۲-۹- تخلیة‌از منابع آب زیرزمینی ۱۶۹

۳-۹- ارزیابی منابع آب زیرزمینی دشت داورزن ۱۶۹

۱-۳-۹- نفوذ آب در ارتفاعات ۱۶۹

۲-۳-۹- نفوذ باران در دشت ۱۷۰

۳-۳-۹- نفوذ جریانهای سطحی ۱۷۰

۴-۳-۹- مقداری آب نفوذی از طریق آبیاری ۱۷۰

۵-۳-۹- نفوذ فاضلاب ۱۷۰

۶-۳-۹- وضعیت جریان خروجی دشت ۱۷۲

۷-۳-۹- نتیجه و پیشنهاد ۱۷۰

فصل دهم: طرحهای عمرانی (طرحهای تغذیه مصنوعی و سدها)

۱-۱۰- کاربرد تغذیة مصنوعی ۱۷۲

۲-۱۰- روشهای تغذیة مصنوعی برای منطقه ۱۷۲

۱-۲-۱۰- روش مستقیم یا تزریق ۴ ۱۷۲

۲-۲-۱۰- روش غیرمستقیم یا نفوذ و اداری ۱۷۳

۳-۲-۱۰- پخش سیلاب ۱۷۳

۲-۳-۲-۱۰- روش تغذیه حوضچه‌ای ۱۷۳

۳-۳-۲-۱۰- بهسازی و اصلاح بستر رودخانه‌ای ۱۷۳

۴-۳-۲-۱۰- گودالهای طبیعی و مصنوعی ۱۷۴

۵-۳-۲-۱۰- سدهای تغذیه: ۱۷۴

۶-۳-۲-۱۰- خاکریزهای هلالی ۱۷۴

۷-۳-۲-۱۰- ایجاد بانکت (چاله‌های کوچک) ۱۷۴

۳-۱۰- ویژگیهای تغذیه مصنوعی در مناطق خشک و نیمه خشک ۱۷۴

۴-۱۰- خصوصیات طرحهای پیشنهادی تغذیة مصنوعی ۱۷۶

۵-۱۰- طرحهای تغذیة مصنوعی ۱۷۷

۱-۵-۱۰- محل تغذیه ۱۷۹

۲-۵-۱۰- روش تغذیه ۱۷۹

۶-۱۰- طرح تغذیه مسیل خسروجرد ۱۸۰

۷-۱۰- طرحهای عمرانی کوچک تغذیه در شمال دشت ۱۸۱

۸-۱۰- طرح عمرانی مسیل رودخانة‌ سنگرد ۱۸۳

۹-۱۰- طرح تغذیه رودخانة‌ جوین ۱۸۳

۱-۹-۱۰- ظرفیت طرح ۱۸۵

۲-۹-۱۰- روش تغذیه ۱۸۵

۳-۹-۱۰- محل تغذیه ۱۸۵

فصل یازدهم: نتیجه‌گیری و پیشنهادات ۱۸۷

۱-۱۱- نتیجه‌گیری مطالعات ۱۹۰

۱-۱-۱۱- دشت سبزوار ۱۹۰

۲-۱-۱۱- دشت جوین ۱۹۰

۲-۱۱- پیشنهادات ۱۹۲

۱-۲-۱۱- دشت سبزوار ۱۹۲

۲-۲-۱۱- دشت جوین ۱۹۲

۳-۲-۱۱- دشت داورزن ۱۹۲

فصل دوازدهم: پیوستها

۱-۱۲- منابع مورد استفاده ۱۹۵

۲-۱۲- جداول و نمودارها ۲۰۰

۳-۱۲- نقشه ۱۹۹

پیشگفتار

آگهی از کم و کیف منابع آب کشور و چگونگی تحولات آتی در تقاضا برای آب و خدمات وابسته به آب، از پیش شرط ‌های اصلی و اساسی برای برنامه‌ریزی و مدیریت معقول منابع آب محسوب می‌شود. افزایش و تشدید تقاضا برای آب و خدمات مربوط به آن، تنزل کنترل کیفیت منابع آب سطحی زیر زمینی و هم چنین تخریب محیط زیست که بر اثر شهرنشینی و صنعتی شدن و تحول در کاربرد اراضی ایجاد گردیده و شتاب می‌گیرد، منابع آب موجود هر کشور را حت فشارهای فزاینده قرار داده و مدیریت معقول و منطقی آن بسیار دشوار و پیچیده  تر از سابق نموده است. بحران آب در سطح بین‌الملل از مدتهای قبل به طور جدی توسط سیاست گذاران و متخصصین آب را به خود جلب نموده است. اثرات نامطلوب زیست محیطی در اثر تجمع گازهای گلخانه‌ای در جو سبب گرم شدن زمین و تغییر توزیع زمانی و مکانی بارش گردیده و منطق گرم و خشک با کاهش قابل توجه منابع آب رو به رو خواهند شد که متعاقب آن فاصلة زمانی بین وقوع و شدت خشکسالی‌ها و سیلابها تغییر می‌یابد به طور کلی اثرات  متقابل توسعه و محیط زیست افزایش جمعیت و ضرورت حفظ امنیت غذایی چالش‌های مهمی‌در عرصه مدیریت عرضه و تقاضای آب کنترل آلودگی منابع آب، مدیریت مقادیر جدی و بحرانی و مدیریت آبهای مشترک به وجود آوره است. برای رویارویی و دستیابی به راه کارهای مناسب جهت غلبه یا مهار بحران آب نیاز به آمار و اطلاعات از وضعیت موجود و روند گرایش مسلط حاکم می‌باشد. ارزیابی منابع آب از می‌توان یکی از مهمترین اقدامات دانست که برای افزایش آگاهی و شناخت دربارة شرایط منابع آب کشور انجام می‌پذیرد. از این رو نتایج این گونه بررسی‌ها در برنامه‌ریزی و مدیریت درست منابع آب فوق‌العاده مؤثر و سودمند است . ارزیابی منابع آب در سطح ملی با توجه به حجم اطلاعات و آمار جمع‌آور شده با تکیه بر اطلاعات محدود و شیوه‌های قدیمی‌پردازش اطلاعات مشکل بوده و قطعاً جوابگوی حل معضلات موجود نمی‌باشد و ضرورت ایجاد سامانه نوین بانکهای اطلاعات و تحلیل‌های منطقه‌ای را ایجاب می‌کند. با توجه به گسترش روزافزون جمعیت، به ویژه در شهرها که تغییر در الگوهای اقتصادی را به بار می‌آورد و همچنین بروز تغییر در روند مصارف عمومی‌کشور، نیاز به ذخیره‌سازی و مهار آب ها از طریق سدسازی در ابعاد فزاینده‌ای محسوس‌تر می‌‌گردد. (۴۵) با توجه به اینکه بارش میانگین سالیانه جهان ۸۴۰ میلی‌متر و بارش میانگین سالیانه ایران ۲۶۰ میلی متر پس ایران حدود ۳۰ درصد بارش جهانی را داراست ، و هم چنین بارش متوسط قارة آسیا ۷۳۲ میلی متر که ایران ۳۳ درصد بارش آسیا را داراست. (۲۹)

با این وجود اختلاف ریزش در سطح کرة زمین موجب گردیده تا دانشمندان کشورها را به، پرآب، کم آب و آنهائی که با بحران آب مواجه هستند طبقه‌بندی کنند.

در شرایط کنونی ۲۶ کشور جهان به طور شدید دچار کم آبی هستند، که از جمله ۹ کشور در خاورمیانه و چند کشور در افریقای شمالی مانند: مصر، سودان، لیبی . . . . را می‌توان نام برد، به گونه‌ای که بحران آب چالش بزرگ این کشورها در قرن ۲۱ خواهد بود، برای جلوگیری از خونریزهای احتمالی بر سر آب و استفاده بهینه از منابع و تقسیم عادلانه این مایة‌حیاتی به گفتگوی تمدنهای بشری نیاز مبرم داریم. (۱۳) شرایط هیدروژئوگرافی مناطق مختلف ایران ( از نظر پراکندگی مناطق مرطوب، نیمه خشک و خشک) از یک طرف و محدود بودن میزان آب و زمین مستعد در دسترس از طرف دیگر ایجاب می‌کند که به منظور برخورداری از اقتصادی خودکفا و مستقل، سدهای زیادی ساخته شود، در این راستا باید از ذخیره‌سازی آب برای گسترش زمین‌های تحت کشت و افزایش تولیدات کشاورزی و دامی‌در سطح کاملاً گسترده و مناسب در سطح شهرستان سبزوار و دیگر نقاط کشور استفاده شود. بطور کل احداث یک سد برای تحقق اهداف تعیین شده‌ای در چهار چوب نیازهای اجتماعی انجام می‌گردد، که بدین ترتیب اهمیت مخازن آبی جهت جمع‌آوری آبهای سطحی به منظورهای مختلف مانند کنترل سیلاب و تنظیم آب جهت مصارف شرب، کشاورزی و صنعتی تولید انرژی برق بر کسی پوشیده نیست. منابع آب زیرزمینی نقش عمده‌ای در توسعه کشاورزی، صنعتی و بهداشتی سطح شهرستان سبزوار و کشور ایران دارد، و بهره‌برداری بیش از پیش ، این منابع ارزشمند را به معرض خطر جدی قرار داده است. دو خطر بزرگ بهای زیرزمینی را تهدید می‌کند، استخراج بی‌رویه به دلیل سهولت دستیابی به این منابع که باعث پائین آمدن سطح ایستایی در آبخوان و نابودی ذخائر آب زیرزمینی شده و تبعات خطرناکی مانند نشست زمین را بدنبال دارد. دومین خطر، آلودگی شدید در نتیجه توسعه شهرها و ایجاد صنایع و استفاده از کودهای شیمیائی می‌باشد.

اگر چه سفره‌های آب زیرزمینی خود به صورت یک فیلتر در تصفیه آب، نقش ایفا می‌کنند، تغذیه مصنوعی آبخوان به مثابه یکی از اشکال توسعه منابع آب خطرات ناشی از بهره‌برداری بیش از حد و آلودگی آنرا به طور مؤثر کاهش می‌دهد. ارزیابی پروژه های تغذیه مصنوعی ایجاد شده در کشور و سطح شهرستان به جهت عقلانی و اقتصادی نبودن این پروژه‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. متأسفانه هنوز در کشور به صورت عملی ارزیابی این پروژه‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. متأسفانه هنوز در کشور به صورت علمی‌ارزیابی این پروژه انجام نگرفته است و به همین دلیل زمینه برای طرح ادعاهای مبالغه آمیز در خصوص ارائه راندمان‌های بالای تغذیه مصنوعی و‌ آبخوان دارای فراهم شده است.

ولی از آنجایی که هر ساله به میزان قابل توجه شاهد افت آبهای زیرزمینی در سطح کشور و شهرستان سبزوار می‌باشیم چاره جز این چیست؟ (۴۵) در پایان از زحمات بی‌دریغ و خالصانة‌استاد بزرگوار و ارجند جناب آقای دکتر احمدی استاد راهنمایم کمال تشکر و امتنان را دارم. چرا که بدون راهنمائیهای ایشان موفق به گردآوری چنین مقوله‌ای نمی‌شدم و همچنین از دوست عزیزم سرکار خانم طاهره شاه محمدی و الهام شاکری  که در جمع‌آوری این مطالب به من کمک کردند خالصانه تشکر می‌کنم. از همکاری کتابخانه وزرات نیرو و مسئول کتابخانه‌های وزرات برنامه و بودجه و شرکت سهامی‌آب استان تهران و در نهایت از زحمات پدر و مادر عزیزم که در این مدت مرا یاری کرده‌ان سپاسگذارم.

این پایان‌نامه برای اخذ  مدرک کارشناسی به رشتة تحریر درآمده  و خالی از اشکال نبوده، انشاءالله که به دیده اغماض بنگرید.

فاطمه امیر احمدی تیرماه ۱۳۸۴ هـ. . ش.

۱-۱- انگیزه و انتخاب موضوع:

سخن را با نام خدا آغاز می‌کنیم که بخشنده و مهربان است و مرگ و زندگی بدست اوست. خداوند بنای جهان را بر آب نها، آب الفبای آبادانی است، بدون آب یعنی مرگ بشر اولیه در هر جای کرده زمین پا نهاد و ساکن شد بی وجود آب نبود، آبادیها، شهرها مراکز خدماتی و صنعتی و فرهنگی همه و همه که در کنار هم جمع شده و به شکل منسجم و شکیل در آمده‌‌اند از وجود پربرکت این مایة حیاتی بوده مرکزی ایران است. شهری گرم و خشک، شهری که میزان بارندگی میانگین آب برابر   میانگین بارش جهان است. شهری کم آب که از قدیم با این مشکل روبرو بوده، من تصمیم بر آن شد در این عرصه گامی‌هر چند کوچک بردارم و به مشکلت این شهر بهتر واقف شوم و از کم و کیف آن بیشتر اطلاع حاصل نمایم، مدتی این مسئله فکرم را به خود مشغول کرده بود ولی به دلیل مشغله کاری فرصت پیدا نمی‌کردم، تا اینکه پایان نامة‌ فرصتی شد باری شروع این کار ، با جان و دل، مسائل و تعلیم هیدرولوژی اقلیم سبزوار را انتخاب و وارد میدان شدم. در پایین متذکر شوم مشکل و کمبود آب، ب آبی، تخریب قنات‌ها و پرکردن آنها توسط افراد بی‌اطلاع و در نهایت خشکی قناتها و کم شدن آب چشمه‌ها و افت آبهای زیرزمینی، خرابی چاههای عمیق و کمبود و نبود وسایل فنی و موتوری و ترسیدن سوخت به موقع مقرر و مشکلات دیگر را آن سبب انتخاب این مطالب برای موضوع می‌شد.

بعد از انتخاب واحد پروژه عازم شهرستان مشهد شدم. در این سفر وسیلة نقلیة ما در شهرستان سبزوار خراب شد و بناچار مدت ۲۴ ساعت در این شهر ماندیم در این مدت تا  حدودی مرد این شهرستان را آشنا شدیم و خیابانهای ساده اما بدور از تجملات آنجا را مشاهده کردیم. و همچنین از مردم آنجا در مورد کم آبی و مشکلاتی که داشتند شنیدیم در این سفر فکر مرا مشغول به خود کرده بود و بعد از برگشت آن سبب انتخاب این مطلب برای این موضوع شد.

۲-۱- طرح مسئله:

بعد از اینکه انتخاب موضوع مشخص شد، بر آن شدم که چگونه و به چه شیوه‌ای مسئله را مطرح نمایم. مطرح کردن مسئله آب، به تنهائی مرا راضی نمی‌کرد و واقعیت امر هم همین است.